Szarłat wyniosły

Szarłat wyniosły
Ilustracja
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

goździkopodobne

Rząd

goździkowce

Rodzina

szarłatowate

Rodzaj

szarłat

Gatunek

szarłat wyniosły

Nazwa systematyczna
Amaranthus cruentus L.
Syst. nat. ed. 10, 2:1269. 1759[3]
Synonimy
  • Amaranthus anacardana Hook.f.
  • Amaranthus arardhanus Sweet
  • Amaranthus aureus Besser
  • Amaranthus brasiliensis Moq.
  • Amaranthus carneus Moq.
  • Amaranthus cruentus var. albus S.Das
  • Amaranthus edouardi Sennen
  • Amaranthus farinaceus Roxb. ex Moq.
  • Amaranthus flavus L.
  • Amaranthus guadelupensis Moq.
  • Amaranthus hybridus subsp. cruentus (L.) Thell.
  • Amaranthus hybridus subsp. incurvatus (Trimen ex Gren.) Brenan
  • Amaranthus hybridus var. paniculatus (L.) Uline & W.L.Bray
  • Amaranthus hybridus var. patulus (Bertol.) Thell.
  • Amaranthus hybridus subsp. patulus (Bertol.) Carretero
  • Amaranthus hybridus var. sanguineus (L.) Farw.
  • Amaranthus incarnatus Moq.
  • Amaranthus montevidensis Moq.
  • Amaranthus paniculatus L.
  • Amaranthus paniculatus var. cruentus (L.) Moq.
  • Amaranthus paniculatus var. sanguineus (L.) Moq.
  • Amaranthus paniculatus var. speciosus L.H.Bailey
  • Amaranthus purgans Moq.
  • Amaranthus rubescens Moq.
  • Amaranthus sanguineus L.
  • Amaranthus sanguinolentus Schrad. ex Moq.
  • Amaranthus speciosus Sims
  • Amaranthus spicatus Wirzén
  • Amaranthus strictus Willd.
  • Amaranthus tristis var. leptostachys Moq.
  • Amaranthus violaceus Moq.[3]
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Morfologia

Szarłat wyniosły, szarłat wiechowaty, amarantus, amarant[4][5] (Amaranthus cruentus L.) – gatunek rośliny z rodziny szarłatowatych. Prawdopodobnie pochodzi z Ameryki Środkowej, obecnie jest uprawiany w wielu rejonach świata[6].

Zastosowanie

Roślinę tę uprawiano na nasiona już ponad 4000 lat p.n.e. w Ameryce Północnej i Południowej, w Europie zaś pojawiła się na przełomie XVI i XVII w.[7]. Szarłat ten był, obok kukurydzy, ziemniaka i fasoli, podstawową rośliną uprawną Inków i Azteków[8]. Bywa nazywany „zbożem XXI wieku”.

Nasiona szarłatu uprawnego mają wysoką wartość odżywczą i są szeroko stosowane w piekarnictwie, przemyśle cukierniczym i farmaceutycznym. Nasiona nie zawierają glutenu, mogą zatem być stosowane w diecie dzieci chorych na celiakię.

Masa nadziemna roślin może być wykorzystana jako zielonka, susz i kiszonka. Ponadto amarant należy do grupy roślin charakteryzujących się specyficznym mechanizmem fotosyntezy typu C4, o wyższej i sprawniejszej efektywności wiązania CO2 atmosferycznego w porównaniu z roślinami o bardziej rozpowszechnionym mechanizmie fotosyntezy typu C3[7].

W Polsce ponad 90% upraw znajduje się na Lubelszczyźnie. Od pewnego czasu znów cieszy się popularnością jako surowiec na paszę, mąkę i kaszę bezglutenową, a więc przydatną dla osób uczulonych na tę substancję. Chętnie spożywany też przez wegetarian, gdyż posiada wszystkie aminokwasy egzogenne[9][8].

Nazwa

Łacińska nazwa rośliny jest źródłem nazwy barwy amarantowej, koloru wypustek przy kołnierzach jednego z historycznych polskich mundurów wojskowych. Używa się też zamiennie określenia barwy szkarłatnej.

Wartość odżywcza

Wartość odżywcza
Amaranthus, ziarno
(100 g)
Wartość energetyczna 1668 kJ (398 kcal)
Białka 15,8 g
szczegółowe informacje
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 34% 34% 34% 34%
M 28% 28% 28% 28%
Węglowodany 73,4 g
szczegółowe informacje
Przyswajalne 59,4 g
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 46% 46% 46% 46%
M 46% 46% 46% 46%
Skrobia 53,7 g
Błonnik 14,0 g
AI 19–30 31–50 51–70 70+
K 56% 56% 67% 67%
M 37% 37% 47% 47%
Tłuszcze 7,5 g
szczegółowe informacje
Kwasy tł. nasycone 1,46 g
Witaminy
Tiamina (B1) 0,073 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 6,6% 6,6% 6,6% 6,6%
M 6,1% 6,1% 6,1% 6,1%
Niacyna (B3) 0,97 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 6,9% 6,9% 6,9% 6,9%
M 6,1% 6,1% 6,1% 6,1%
Foliany 0,082 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 21% 21% 21% 21%
M 21% 21% 21% 21%
Makroelementy
Wapń 159,00 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 16% 16% 13% 13%
M 16% 16% 16% 13%
Magnez 239,00 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 77% 75% 75% 75%
M 60% 57% 57% 57%
Potas 423,00 mg
AI 19–30 31–50 51–70 70+
K 9,0% 9,0% 9,0% 9,0%
M 9,0% 9,0% 9,0% 9,0%
Sód 5,00 mg
AI 19–30 31–50 51–70 70+
K 0,3% 0,3% 0,4% 0,4%
M 0,3% 0,3% 0,4% 0,4%
Mikroelementy
Żelazo 7,8 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 43% 43% 98% 98%
M 98% 98% 98% 98%
Dane liczbowe na podstawie: [10]
Wartości RDA i AI wyznaczone na podstawie danych Institute of Health[11]
Wartość odżywcza
Amaranthus, ziarno gotowane
(100 g)
Wartość energetyczna 716 kJ (171 kcal)
Białka 6,8 g
szczegółowe informacje
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 15% 15% 15% 15%
M 12% 12% 12% 12%
Węglowodany 31,6 g
szczegółowe informacje
Przyswajalne 25,5 g
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 20% 20% 20% 20%
M 20% 20% 20% 20%
Skrobia 23,1 g
Błonnik 6,1 g
AI 19–30 31–50 51–70 70+
K 24% 24% 29% 29%
M 16% 16% 20% 20%
Tłuszcze 3,2 g
szczegółowe informacje
Kwasy tł. nasycone 0,63 g
Witaminy
Tiamina (B1) 0,024 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 2,2% 2,2% 2,2% 2,2%
M 2,0% 2,0% 2,0% 2,0%
Foliany 0,0282 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 7,1% 7,1% 7,1% 7,1%
M 7,1% 7,1% 7,1% 7,1%
Makroelementy
Wapń 68 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 6,8% 6,8% 5,7% 5,7%
M 6,8% 6,8% 6,8% 5,7%
Magnez 103 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 33% 32% 32% 32%
M 26% 25% 25% 25%
Potas 182 mg
AI 19–30 31–50 51–70 70+
K 3,9% 3,9% 3,9% 3,9%
M 3,9% 3,9% 3,9% 3,9%
Sód 2 mg
AI 19–30 31–50 51–70 70+
K 0,1% 0,1% 0,2% 0,2%
M 0,1% 0,1% 0,2% 0,2%
Mikroelementy
Żelazo 3,4 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 19% 19% 43% 43%
M 43% 43% 43% 43%
Dane liczbowe na podstawie: [10]
Wartości RDA i AI wyznaczone na podstawie danych Institute of Health[11]
Wartość odżywcza
Mąka z amaranthusa
(100 g)
Wartość energetyczna 1657 kJ (396 kcal)
Białka 15,6 g
szczegółowe informacje
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 34% 34% 34% 34%
M 28% 28% 28% 28%
Węglowodany 71,5 g
szczegółowe informacje
Przyswajalne 60,1 g
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 46% 46% 46% 46%
M 46% 46% 46% 46%
Skrobia 57,3 g
Błonnik 11,4 g
AI 19–30 31–50 51–70 70+
K 46% 46% 54% 54%
M 30% 30% 38% 38%
Tłuszcze 7,4 g
szczegółowe informacje
Kwasy tł. nasycone 2,1 g
Kwasy tł. nienasycone
Jednonienasycone b.d. g
Wielonienasycone b.d. g
Woda b.d. g
szczegółowe informacje
Witaminy
Ryboflawina (B2) 1,8 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 164% 164% 164% 164%
M 138% 138% 138% 138%
Witamina B6 0,6 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 46% 46% 40% 40%
M 46% 46% 35% 35%
Makroelementy
Fosfor 603 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 86% 86% 86% 86%
M 86% 86% 86% 86%
Wapń 186 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 19% 19% 16% 16%
M 19% 19% 19% 16%
Magnez 266 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 86% 83% 83% 83%
M 67% 63% 63% 63%
Potas 527 mg
AI 19–30 31–50 51–70 70+
K 11% 11% 11% 11%
M 11% 11% 11% 11%
Sód 2 mg
AI 19–30 31–50 51–70 70+
K 0,1% 0,1% 0,2% 0,2%
M 0,1% 0,1% 0,2% 0,2%
Mikroelementy
Żelazo 7,2 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 40% 40% 90% 90%
M 90% 90% 90% 90%
Miedź 0,5 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 56% 56% 56% 56%
M 56% 56% 56% 56%
Cynk 3,0 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 38% 38% 38% 38%
M 27% 27% 27% 27%
Mangan 3,3 mg
AI 19–30 31–50 51–70 70+
K 183% 183% 183% 183%
M 143% 143% 143% 143%
Dane liczbowe na podstawie: [10]
Wartości RDA i AI wyznaczone na podstawie danych Institute of Health[11]
Wartość odżywcza
Mąka z amaranthusa, prażona
(100 g)
Wartość energetyczna 1785 kJ (426 kcal)
Białka 18,0 g
szczegółowe informacje
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 39% 39% 39% 39%
M 32% 32% 32% 32%
Węglowodany 77,0 g
szczegółowe informacje
Przyswajalne 63,0 g
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 48% 48% 48% 48%
M 48% 48% 48% 48%
Błonnik 14,0 g
AI 19–30 31–50 51–70 70+
K 56% 56% 67% 67%
M 37% 37% 47% 47%
Tłuszcze 8,0 g
szczegółowe informacje
Kwasy tł. nasycone 3,00 g
Kwasy tł. nienasycone
Jednonienasycone b.d. g
Wielonienasycone b.d. g
Woda b.d. g
szczegółowe informacje
Makroelementy
Wapń 150 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 15% 15% 13% 13%
M 15% 15% 15% 13%
Magnez 250 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 81% 78% 78% 78%
M 63% 60% 60% 60%
Potas b.d. mg
Sód 20 mg
AI 19–30 31–50 51–70 70+
K 1,3% 1,3% 1,5% 1,7%
M 1,3% 1,3% 1,5% 1,7%
Mikroelementy
Żelazo 7,5 mg
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 42% 42% 94% 94%
M 94% 94% 94% 94%
Dane liczbowe na podstawie: [10]
Wartości RDA i AI wyznaczone na podstawie danych Institute of Health[11]
Wartość odżywcza
Olej amarantusowy
(100 g)
Wartość energetyczna 3700 kJ (884 kcal)
Białka 0 g
szczegółowe informacje
RDA 19–30 31–50 51–70 70+
K 0,0% 0,0% 0,0% 0,0%
M 0,0% 0,0% 0,0% 0,0%
Węglowodany 0 g
Tłuszcze 100 g
szczegółowe informacje
Kwasy tł. nasycone 25 g
Kwasy tł. nienasycone
Jednonienasycone 26,8 g
Wielonienasycone 48,2 g
Woda 0 g
szczegółowe informacje
AI 19–30 31–50 51–70 70+
K 0,0% 0,0% 0,0% 0,0%
M 0,0% 0,0% 0,0% 0,0%
Dane liczbowe na podstawie: [10]
Wartości RDA i AI wyznaczone na podstawie danych Institute of Health[11]

Przypisy

  1. ↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20]  (ang.).
  2. ↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Caryophyllales, [w:] Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-10-07]  (ang.).
  3. ↑ a b Amaranthus cruentus L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2021-10-17].
  4. ↑ Amarant – źródło zdrowia, WP Zdrowie & Fitness, 28 listopada 2012 [dostęp 2016-05-05] .
  5. ↑ Szarłat wiechowaty (wyniosły) – uprawa i pielęgnacja, budujesz.info [dostęp 2016-05-05] .
  6. ↑ Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-09-24].
  7. ↑ a b StanisławS. Deryło StanisławS., ŁukaszŁ. Chudzik ŁukaszŁ., Plonowanie szarłatu uprawnego (Amaranthus hypochondriacus L. Thell.) w warunkach zróżnicowanej przedsiewnej uprawy roli i pielęgnacji roślin, „Annales UMCS sec. E Agricultura”, LXX (2), Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie, 2015, s. 55-56, ISSN 0365-1118 .
  8. ↑ a b Szarłat wyniosły (Amaranthus cruentus) – Natura i Ty [online], www.naturaity.pl [dostęp 2017-04-30] [zarchiwizowane z adresu 2017-08-31] .
  9. ↑ Amarantus – wielka nadzieja
  10. ↑ a b c d e Hanna Kunachowicz; Beata Przygoda; Irena Nadolna; Krystyna Iwanow: Tabele składu i wartości odżywczej żywności. Wyd. wydanie II zmienione. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2017, s. 292.324-325.328-329. ISBN 978-83-200-5311-1.
  11. ↑ a b c d e Dietary Reference Intakes Tables and Application. Institute of Health. The National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine. (ang.).
Identyfikatory zewnętrzne:
  • BioLib: 38742
  • EoL: 585507
  • EUNIS: 150896
  • Flora of China: 242414702
  • Flora of North America: 242414702
  • GBIF: 5384390
  • identyfikator iNaturalist: 52328
  • IPNI: 10631-2
  • ITIS: 20730
  • NCBI: 117272
  • identyfikator Plant List (Royal Botanic Gardens, Kew): kew-2632793
  • Plants of the World: urn:lsid:ipni.org:names:10631-2
  • Tela Botanica: 3966
  • identyfikator Tropicos: 1100428
  • USDA PLANTS: AMCR4