Wieszcz

Wieszcz – poeta natchniony, poeta-prorok^[1].

Słowo to istniało już w staropolszczyźnie, wiążąc się jednak nie z określoną postawą artysty, lecz z funkcją przewidywania przyszłości, czyli wieszczenia^[2].

W czasach przedromantycznych

W czasach przedromantycznych wieszcz oznaczał piewcę określonego tematu (np. Homer – wieszcz Troi), albo wskazywał na pochodzenie twórcy, np. Kochanowski – wieszcz z Czarnolasu^[3].

W przypadku Kochanowskiego określenie to wiązało się z pojęciem poeta vates, które występowało w dobie humanizmu, ale nie miało kontynuacji historycznoliterackiej, jednakże w pewnej mierze uświadomił je sobie Kochanowski, pisząc^[2]^[3]:

Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony polecę precz, poeta, ze dwojej złożony natury: ani ja już przebywać na ziemi więcej będę; a więtszy nad zazdrość, ludnemi miasty wzgardzę (...) nie umrę ani mię czarnymi Styks niewesoła zamknie odnogami swymi. (...) Już mi w ptaka białego wierzch się głowy mieni; po palcach wszędy nowe piórka się puszczają, a z ramion sążeniste skrzydła wyrastają. Terazże, nad Ikara prędszy przeważnego, puste brzegi nawiedzę Bosfora hucznego i Syrty Cyrynejskie, Muzom poświęcony ptak (...) _{(Jan Kochanowski, Pieśń XXIV)}

W okresie romantyzmu

Właściwa popularność terminu rozpoczęła się w dobie romantyzmu^[1]. Dokonało się to w nawiązaniu do tradycji ludowego wieszczka (postać Wernyhory), mitu pieśniarza ludowego (bardowie celtyccy, Bojan ze Słowa o wyprawie Igora), sybillińskich elementów poezji łacińskiej (gł. Wergiliusza), które podjął m.in. Jan Paweł Woronicz (poemat Świątynia Sybilli, wyd. w 1818 r.)^[3].

Romantyczne przeświadczenie o nadrzędnej roli poety, połączone z poczuciem odpowiedzialności za naród i jego przyszłe losy historyczne sprawiło, że zaczęto w okresie Wielkiej Emigracji nadawać słowu wieszcz to szczególne znaczenie, które ma ono wyłącznie w języku polskim i w polskiej świadomości zbiorowej^[3].

Dziady drezdeńskie i Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego przyniosły praktyczną realizację zasady wizjonerskiego wieszczenia przyszłości, a nowe użycie słowa wieszcz usankcjonował ostatecznie Adam Mickiewicz, oświadczając w 1842 roku^[2]^[3]:

Nie nazywajcie mnie krytykiem, ale wieszczem: przyznaję się do tego charakteru.

Po czym zaczęła się kształtować koncepcja tzw. trzech wieszczów, jako najwyższych artystów narodu, utrwalona ostatecznie w latach 1860–1870. Za pierwszego i najważniejszego z nich uznawany był Adam Mickiewicz, następnie tym mianem zaczęto określać także najpierw Zygmunta Krasińskiego, a następnie Juliusza Słowackiego. Tzw. trójca wieszczów wyznaczała do końca XIX wieku najwyższe zadania sztuki narodowej w społeczeństwie pozbawionym niepodległości^[2]^[3].

Spór o Zygmunta Krasińskiego i Cypriana Kamila Norwida

Określenie wieszcz bywało rozciągane na takich twórców, jak Jan Matejko czy Stanisław Wyspiański. Z początkiem XX wieku termin ten zaczął jednak ulegać dewaloryzacji. Coraz częściej zdawano sobie sprawę z jego anachronicznego, choć doniosłego charakteru^[3].

W okresie 1918–1939 historycy literatury coraz dobitniej odmawiali Zygmuntowi Krasińskiemu miejsca w trójcy wieszczów ze względu na niższą od Adama Mickiewicza i Juliusza Słowackiego rangę twórczą jego dorobku^[3].

Pojawiały się próby wprowadzenia na jego miejsce innego poety romantycznego, mianowicie Cypriana Kamila Norwida. Były to jednak próby czysto teoretyczne, ponieważ sam Norwid nie uznawał romantycznego pojęcia wieszcz, a ponadto w warunkach odzyskanej niepodległości koncepcja trzech wieszczów narodowych stawała się kategorią czysto historyczną, a wobec tego nienadającą się do poprawek czy zmian^[3].

Niemniej oddziaływanie jej na polską świadomość narodową po rozbiorach Polski było poważne, a pojęcia: wieszcz, trójca wieszczów, trzech wieszczów tworzą tak terminologiczny, jak i ideowy wyróżnik, określający funkcję wielkiej literatury romantycznej w społeczeństwie polskim^[2]^[3].

Koncepcja trzech wieszczów znalazła swoje odzwierciedlenie w toponimii niektórych polskich miast (np. Krakowa czy Bydgoszczy).

Adam Mickiewicz – tzw. wieszcz narodowy (pierwszy z romantycznej trójcy wieszczów polskich na obrazie Walentego Wańkowicza)
Juliusz Słowacki (drugi z trójcy narodowych wieszczów polskich)
Zygmunt Krasiński (trzeci z trójcy narodowych wieszczów polskich)
Cyprian Kamil Norwid (niektórzy uważają go za czwartego polskiego wieszcza narodowego)
Stanisław Wyspiański (a inni uważają właśnie jego za czwartego polskiego wieszcza narodowego^[4])

Zobacz też

Bojan (postać)
jasnowidzenie
Kasandra (córka Priama)
mesjanizm polski
ornitomancja
profetyzm
Sybilla
Tejrezjasz
Wernyhora
wyrocznia delficka

Przypisy

↑ ^a ^b wieszcz, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2023-05-02] .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Kazimierz Wyka: Wieszcz. W: Wielka Encyklopedia Powszechna. T. 12. Warszawa: PWN, 1969, s. 300–301.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j Wyka, Kazimierz (1969). "wieszcz". Wielka Encyklopedia Powszechna. Tom 12. PWN. s. 300–301
↑ JustynaJ. Bajda JustynaJ., Młoda Polska, Wyd. Dolnośląskie, 2003 („A to Polska właśnie”) .